عقد بیمه

عنوان حقوقی بیمه

گرچه اصولا بین عقد و قرارداد اختلافی نیست و بحث درباره اینکه فرضاً بیمه عقد یا قرارداد است متضمن هیچ فایده عملی نیست.معذالک اگر هم بنظر بعضی از حقوقدان ها بین عقد و قرارداد و حتی بین تعهد ناشی از قرارداد و عقد اختلاف باشد بدلایل زیر بیمه را باید در زمره عقد به حساب آورد:

1. به موجب ماده ۱۸۳ قانون مدنی” عقد عبارتست از اینکه یک یا چند نفر درمقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد. این تعریف درحقیقت الگو و قالبی است برای تمیز و تشخیص عقد از غیر ازآن. عملیات بیمه‌ای بدرستی در این قالب می‌گنجد.
2.  وقتی قانونگذار خود در مقابل تعریف بیمه عنوان عقد به آن داده، در عقد بودن آن جای تردید باقی نمی‌ماند.
3. بیمه گر موسسه‌ای است که در برابر بیمه گذاران آثار مجموعه‌ای از حوادث را بعهده می‌گیرد تا دربرابر حق بیمه دریافتی براساس قوانین آمار و احتمالات جبران خسارت کند یا وجه معینی بپردازد یا خدمات مورد توافق را انجام دهد.

دکتر ایرج بابائی در پیشگفتار کتاب حقوق بیمه (ویراست دو) در رابطه با عقد بیمه چنین توضیح می دهد ” عقد بیمه از منطق و اصولی پیروی می کند که با منطق بسیاری از عقود معین شناخته شده، مغایرت دارد و بسیاری از قواعد عمومی حاکم بر قراردادها در این مورد قابلیت اجرا ندارند. عقد بیمه زاده نیازهای خاص اقتصادی است و همین نیازها و بایدهای اقتصادی بسیاری از احکام آن را رقم می زند و اصول کلی حاکم بر عقود را، آن چنان که در قانون مدنی آمده است در این مورد منتفی می نمایند، برای مثال عقد بیمه بر غیر قطعی بودن تحقق تکلیف قراردادی یکی از طرفین عقد (بیمه گر ) است، آنچه می تواند به عنوان نامعین بودن یکی از عوضین عقد لحاظ شود.بدین نحو آنچه در دیگر عقود باعث بطلان عقد می شود در عقد بیمه به عنوان طبیعت عقد به شمار می آید.”

ویژگی‌های عقد بیمه

۱-عقد بیمه، عقدی است لازم براساس ماده ۱۸۵ قانون مدنی، عقدی لازم است که هیچ یک از طرفین معامله حق فسخ آن را نداشته باشند مگر در موارد معینه. یعنی بمحض اینکه عقد بصحت انجام شد طرفین ملزم به ایفای تعهدات ناشی ازعقد می‌باشند.

بنا به حکم ماده ۲۱۹ قانون مدنی ” عقودی که بر طبق قانون واقع شده باشند بین متعاملین وقائم مقام آنها لازم الاتباع است مگر اینکه برضای طرفین اقاله یا بعلت قانونی فسخ شود،”

بطور کلی هر عقدی لازم است مگر آنکه دلیلی بر جایز بودن آن وجود داشته باشد. عقدی جایز است که هر یک از طرفین معامله می‌توانند به تنهائی نسبت به فسخ آن تصمیم گیری نمایند، بارزترین این نوع عقد، عقد وکالت است.

عقد بیمه، عقدی است لازم، یعنی بیمه گر و بیمه گذار پس از وضع قرارداد حق ندارند معامله را برهم بزنند مگر درمواردی که قانون معین کرده. مانند شرایطی که قانون بیمه درمواد ۱۲،۱۶،۱۷ برای بیمه گر این حق را قایل شده و یا برضایت طرفین. نتیجه لازم بودن عقد بیمه این است که بیمه گر به محض انعقاد قرارداد ملزم است. در صورت تحقق خطر حسب مورد خسارت وارده را به بیمه گذار پرداخته و یا وجه معینی بپردازد و بیمه گذار نیز ملزم بپرداخت حق بیمه می‌باشد. بطوریکه، چنانچه بیمه گذارحق بیمه را نپردازد، علی‌الاصول بیمه گر حق دارد از طریق قضائی وی را وادار به پرداخت حق بیمه نماید.

تنها استثنائی که درباره عقد بیمه وجود دارد، درمورد بیمه عمر است. عقد بیمه در مورد بیمه عمر از طرف بیمه گذار جائز است و یا بر تعهد بیمه گذار در بیمه عمر آثار عقد جایز مترتب خواهد بود.

۲-بیمه عقدی است که از طرف بیمه گزار منجر و از طرف بیمه گر اغلب معلق و گاهی منجز است.

طبق ماده ۱۸۹ قانون مدنی عقد منجز آن است که تاثیر آن برحسب انشاء موقوف برامر دیگری نباشد والا معلق خواهدبود. یعنی اگر عقد بمحض انعقاد آثارآن ظاهرشود منجز خواهد بود و چنانچه بروز آثار آن بستگی به امر دیگری داشته باشد معلق خواهد بود.

عقد بیمه هم بمحض انعقاد، از طرف بیمه گذار منجز است و انجام تعهد بیمه گذار که مهمترین آن پرداخت حق بیمه است مشروط و موکول به امر دیگری نیست. اما تعهد بیمه گر اغلب تعهدی است معلق، یعنی انجام تعهد بیمه گر موکول و مشروط است به اینکه خطر موضوع بیمه تحقق یابد. تا زمانی که خطر واقع نشده بیمه گر هم تعهدی ندارد که انجام دهد.

بنابراین جز در موارد محدودی مثل بیمه عمر مختلط که بیمه گر در هرحال باید سرمایه مورد تعهد را بپردازد (منتهی زمان پرداخت و اینکه سرمایه بیمه را به شخص بیمه گزار و یا ذی‌نفع پرداخت نماید مشخص نمی‌باشد) تعهد بیمه گر نیز جنبه منجز و قطعی دارد درسایر موارد تعهد بیمه گر تعهدی است معلق.

۳-بیمه عقدی است اتفاقی

بعلت همین خاصیت معلق بودن تعهد بیمه، عقد بیمه را عقدی اتفاقی شناخته‌اند، یعنی انجام تعهد بیمه گر اغلب محتمل و جنبه اتفاقی دارد. حالت نه تنها انجام تعهد بیمه گر امری احتمالی است و بیمه گردرصورتی تعهدخودرا انجام خواهد داد که خطرموضوع بیمه تحقق یابد، بلکه درمواردی مثل بیمه عمر، انجام تعهد بیمه گذار هم جنبه احتمالی دارد.

در این نوع بیمه، بیمه گزارمکلف است هرسال حق بیمه مقرررابه بیمه گر بپردازد، اما پرداخت مستمرحق بیمه ازطرف بیمه گزار موکول براین است که بیمه گزار تاپایان مدت بیمه درقید حیات باشد.

چه بسا بیمه گزار بعداز شروع اعتبار بیمه و پرداخت یک یا چند قسط حق بیمه فوت نماید، در اینصورت انجام تعهد بیمه گزار احتمالی بوده و برعکس تعهد بیمه گر جنبه قطعی داشته و با فوت بیمه گزار پرداخت بقیه اقساط حق بیمه منتفی خواهد شد. باید توجه داشت مساله احتمالی بودن تعهد طرفین بویژه بیمه گر، نه تنها وجه تمایزعقد بیمه از سایر عقود است، بلکه احتمالی بودن تعهد اساس کاربیمه بویژه مبنای تعیین حق بیمه است.

۴-عقد بیمه، عقدی است دوطرفه و معوض:

عقد بیمه، عقدی است دوطرفه، یک طرف بیمه گر و طرف دیگر بیمه گزار و معوض است چون مابازاء تعهد یک طرف، تعهد طرف دیگراست.

۵-بیمه عقدی است مبتنی بر حسن نیت:

بدون شک کلیه قراردادها باید برحسن نیت استوارباشد و لزوم انعقاد هر قراردادی وجود حسن نیت ازناحیه طرفین است. لکن از آنجا که کاربیمه گر فروش اطمینان است. حسن نیت در بیمه از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است. حاکمیت حسن نیت از قبل از انعقاد قرارداد و هنگام تماس مقدماتی بین بیمه گر و بیمه گذار و ارائه اطلاعات مورد نظر بیمه گر  توسط بیمه گزار شروع و در جریان اعتبار بیمه نامه و هنگام وقوع حادثه و مطالبه خسارت از طرف بیمه گزار مورد توجه قرار دارد.

در حقیقت طبیعت معاملات بیمه‌ای حکم می‌کند، بیمه گر مقدار زیادی بر حسن نیت بیمه گزار و اطلاعاتی که بیمه گزار در اختیار او می‌گذارد متکی باشد. لذا اگر ثابت شود بیمه گزار فاقد حسن نیت لازم برای قرارداد بیمه بوده نتایج نامساعدی ببار خواهد آورد که گاهی به بطلان قرارداد بیمه منجر می‌شود.

دراینجا لازم است به دو نکته مهم و ضروری اشاره گردد:

1. طبق اصل برائت و اصل صحت، فرض برحسن نیت است. بنابراین وجود حسن نیت نیازی به اثبات ندارد، بلکه خلاف آن یعنی سوء نیت را باید ثابت کرد.
2. به این جهت در بیمه بر لزوم حسن نیت، بویژه از ناحیه بیمه گزار تاکید شده است، که فقدان حسن نیت از طرف بیمه گزار و سوء استفاده او از بیمه، از قبیل کتمان حقایق و اظهارات نادرست و سعی در دریافت خسارت بیش از میزان واقعی آن، نه تنها تخطی به حقوق بیمه گر که موجب تضییع حقوق سایر بیمه گزاران خواهد بود.

شرایط اساسی عقد بیمه

درماده ۱۹۰ قانون مدنی چهارشرط اساسی زیر:

1. قصد و رضای طرفین
2. اهلیت طرفین
3. موضوع معین
4. مشروعیت جهت معامله

قصد و رضای طرفین:

طرفین قرارداد یعنی بیمه گر و بیمه گذار باید قصد و اراده انجام بیمه را داشته باشند و رضایت آنها نباید معلول یا معیوب باشد. در اینجا ممکن است سئوالی درباره بیمه‌های اجباری مطرح شود، زیرا در بیمه‌های اجباری اغلب بیمه گذاران و گاهی بیمه گران رضایت کامل ندارند. به این سئوال چنین پاسخ داده می‌شود. چون بیمه‌های اجباری برمبنای مصلحت و منافع اجتماع برقرار می شود مصلحت جامعه بر  رضایت شخص بیمه گذار مرجح است و اصولا  طبق ماده ۲۰۷ قانون مدنی ملزم شدن شخص به انشاء معامله به حکم مقامات صالحه قانونی اکراه محسوب نمی‌شود.

اهلیت طرفین:

1.  بیمه گر براساس قانون و درقالب شرکتهای سهامی عام ایرانی روشن و بدون ابهام است.
2. بیمه گزار. ماده ۲۱۱ قانون مدنی اعلام می‌دارد: ” برای اینکه متعاملین اهل محسوب شوند باید بالغ و عاقل و رشید باشند.
3. بموجب ماده ۲۱۲ قانون مدنی، بالغ کسی است که ۱۸ سال تمام داشته باشد،

عاقل کسی است که مجنون نباشد و رشید کسی است که قوه تمیز داشته و خوب و بد خود را تشخیص دهد.

موضوع معین: موضوع قرارداد بیمه باید مشخص و معلوم باشد، یعنی طرفین دقیقاً” باید مشخص نمایند هرکدام چه تعهدی را نسبت بطرف مقابل بعهده می‌گیرند.

۱-مشخص شدن موضوع بیمه از نظر حقوقی: هنگام انعقاد قرارداد، تعهد یک طرف یعنی بیمه گذار معلوم است. یعنی پرداخت مبلغی مشخص بعنوان حق بیمه. حال چنانچه تعهد طرف دیگر یعنی بیمه گر را پرداخت خسارت بدانیم، با توجه به اینکه میزان تعهد بیمه گر حسب دامنه خطر موضوع بیمه متغیر خواهد بود (ازصفرتا صد درصد سرمایه بیمه) موضوع عقد نامعلوم خواهد بود.

لذا در ارتباط با بیمه گر موضوع عقد تامین (اطمینان خاطر) است که بیمه گر به بیمه گذار می‌دهد و به این اعتبار هم خطر و هم حداکثر تعهدی را که بیمه گر بعهده خواهد گرفت معلوم و معین است.

۲-مشخص شدن موضوع بیمه از منظر فنی: در این حالت چهار مشخصه زیر برای روشن شدن موضوع بیمه یعنی ایفای تعهدات بیمه گر بدرستی، باید مد نظر قرار گیرد.

۱-۲-چه چیزی بیمه می‌شود؟

مال، شخص و یا مسئولیت؟ در مورد مال، منقول و یاغیر منقول است؟ مشخصات فنی آن چیست؟ ارزش آن چقدر است؟ مقدار آن از نظر کمی و کیفی چه میزان است؟ در مورد انسان، مشخصات فردی شخص بیمه شده چیست؟ زن است یا مرد؟ سن و سال فرد؟ سرمایه مورد تعهد بیمه گر؟ هم چنین است در مورد مسئولیت، نوع مسئولیت؟ سرمایه مورد تعهد بیمه گر؟ بطور کلی هر عاملی که به مشخص شدن وجه تمایز، مال، شخص بیمه شده مسئولیت مورد تعهد کمک می‌نماید بایستی مدنظر قرار گیرد.

۲-۳-مکان مورد بیمه در بیمه نامه می‌بایستی دقیقا مشخص باشد.

• در بیمه‌های منقول مانند بیمه اتومبیل و اشخاص محدوده جغرافیایی است
• در بیمه‌های آتش‌سوزی، مهندسی و مسئولیت موقعیت جغرافیایی
•  در بیمه‌های باربری با توجه به نوع وسیله حمل (هواپیما، کشتی، قطار و یا کامیون)، و محل استقرار کالا (روی عرشه و یا در انبار کشتی) و مسیر حمل را شامل می‌شود.

۳-۳-مدت اعتبار بیمه (ابتدای و انتهای زمان بیمه) می‌بایست مشخص گردد.

در کلیه رشته‌های بیمه می‌بایست دقیقاً زمانی برای شروع و پایان بیمه نامه در نظر گرفته شود. بیمه گر تنها در مقابل حوادثی که در فاصله زمانی ابتدای و انتهای بیمه تحت پوشش اتفاق می‌افتد متعهد می‌باشد. شروع بیمه نامه به استثنای بیمه‌های باربری که با شروع سفر، آغاز می‌گردد، در تمامی بیمه نامه‌ها با ذکر ساعت و دقیقه مشخص می‌گردد

• زمان خاتمه بیمه نیز به غیر از بیمه‌های باربری که با خاتمه سفر و تعیین ضرب الاجلی برای بیمه کالاهای وارداتی صورت می‌پذیرد
• در بیمه نامه‌های عمر بشرط فوت که با فوت بیمه شده خاتمه می‌پذیرد در سایر رشته‌های بیمه با ذکر ساعت و دقیقه می‌بایست مشخص گردد.

۴-۳-در قرارداد بیمه می‌بایست دقیقاً” خطرهای تحت پوشش ذکر گردد.

با توجه به اینکه خطر یکی از ارکان اساسی بیمه است  که از یک سو عامل اصلی نگرانی بیمه گزار و از دیگر سو مبنای اصلی تعیین حق بیمه برای بیمه گر می‌باشد، بایستی دقیقاً مشخص گردد. بعبارت دیگر می‌بایست خطرهای تحت پوشش و تعهدات بیمه گر در قبال آن بوضوح تعریف و مشخص گردد. این امر در شرایط عمومی و خصوصی و سایر شرایط پیوست بیمه نامه‌ها تحقق می‌پذیرد.

مشروعیت جهت معامله

علت انعقاد عقد بیمه مانند سایر عقود می‌بایست دارای مشروعیت قانونی باشد. بیمه گر هیچگاه متعهد جبران خسارت ناشی از عمد توام با سوء نیت بیمه گزار نمی‌باشد. مشروعیت و عدم مشروعیت نوع معامله همواره توسط قانون تعیین می‌گردد.

بعنوان مثال: ممکن است در یک برهه زمان ورود کالائی خاص به کشور ممنوع اعلام گردد. لذا ورود کالای مزبور حکم قاچاق داشته و بالطبع بیمه نمودن آن نیز مشروعیت قانونی ندارد. چنانچه ورود همین کالا در برهه زمانی دیگر آزاد اعلام گردد و یا در زمان ممنوعیت آن بعضی از سازمانها و ارگانها دارای مجوز ورود باشند. انعقاد قرارداد بیمه پس از آزاد اعلام شدن آن و یا برای سازمانهای دارای مجوز ورود، واجد مشروعیت بوده و صدور بیمه نامه بلامانع است.

پایان قرارداد بیمه:

در قراردادهای بیمه چهار حالت می‌توانند موجب ختم اعتبار بیمه نامه شوند:

1. پایان مدت اعتبار بیمه نامه
2. فسخ قرارداد بیمه می‌تواند طبق موارد معینه در قانون و یا رضایت طرفین فسخ و پایان پذیرد.
3. انفساخ

لازم بذکراست که طبق اصول حقوقی حاکم بر قراردادها، چنانچه قراردادی درطول مدت اعتبار فسخ گردد، تعهد طرفین تازمان فسخ بقوت خود باقی بوده ولی از زمان فسخ به بعد دیگر آثاری بر آن مترتب نخواهد بود.

بدین ترتیب که در صورت فسخ قرارداد بیمه، بیمه گر ملزم به برگشت حق بیمه از زمان فسخ تا پایان قرارداد خواهد بود و در مقابل هیچگونه تعهدی نسبت به جبران خسارت بعد از تاریخ فسخ بعهده وی نمی‌باشد.

بیمه گذار نیز چنانچه وجهی بابت حق بیمه تا قبل از تاریخ فسخ بدهکار باشد مدیون پرداخت آن خواهد بود  و چنانچه حادثه‌ای قبل از تاریخ فسخ اتفاق افتاده باشد بیمه گر نیز مکلف به پرداخت آن می‌باشد ولو پرداخت آن بعد از تاریخ فسخ.

زمانی که موضوع بیمه در اثر یک حادثه خارج از پوشش های بیمه نامه از بین می رود انفساخ صورت می گیرد مثلا خانه ای که دارای بیمه نامه آتش سوزی می باشد در اثر زلزله از بین می رود بیمه نامه آتش سوزی خودبخود منفسخ می شود